İltizam sistemi nedir?
İltizam sistemi Osmanlı Devleti’nde duraklama ve gerileme döneminde sıkça kullanılan bir vergi toplama sistemi haline geldi. Osmanlı Devleti Yükselme döneminde ise iltizam sistemini merkezden uzak vilayetlerde, sıkı kontroller eşliğinde uygulanıyordu.
İltizam sistemi Osmanlı tarihinde ekonomi ve vergi sistemini köklü etkilemiş bir politikadır. Bu politikanın yarar ve zararlarını anlayabilmek için önce iltizam sistemi nedir bunu anlamak gerekir. Bu yazıda iltizam sistemiyle ilgili bilgemiz gereken temel bilgileri olabildiğince basit bir şekilde anlatmaya çalışacağız.
İltizam sistemi kısaca belli bir bölgedeki vergi toplama hakkının belirli bir süre ile ve belirli bir bedel karşılığında kişiler devredilmesidir. Bu vergiyi almaya hak kazanan kişiye mültezim denmektedir.
Mültezimlerin seçilmesi için genellikle ihale yapılırdı. Bu sayede en yüksek vergiyi toplayacağını iddia edene devlet bu hakkı tanırdı. Mültezim toplayacağı vergi bedelinin 3 yılını genellikle devlete peşin öderdi. Böylece devlet gelecek 3 senede toplayacağı vergiyi tek seferde almış olurdu.
Osmanlı’da İltizam Sisteminin Tarihi
Özellikle Osmanlı Devletinin duraklama ve gerileme dönemlerinde sık sık kullanılan iltizam sistemi, Osmanlı Devleti üzerinde oldukça geniş çaplı bir yer edinmiştir. Bir vergi toplama sistemi olan iltizam sistemi, Osmanlı Devletinin yükselme döneminde yalnızca merkezden uzak bölgelere yapılmaktaydı ve oldukça sıkı kontroller etrafında gerçekleşmekteydi. Osmanlı Devletinin iltizam sistemi, Ortaçağ Avrupası’nda sıklıkla kullanılan malikane sistemi ile yüksek oranda benzeşmektedir. Bu sistemi, Ortaçağ Avrupa’sında Almanya ve Fransa tarafından kullanılmıştır. Eğer Osmanlı Devleti iltizam sistemi hakkında daha detaylı bir bilgi edinmek istiyorsanız, işte tüm detaylar…
Osmanlı Devleti İltizam Sistemine Yakından Bakış…
Osmanlı Devletinde vergilerin toplanma şekli olan iltizam sistemi boyunca vergilerin bir kısmı belirli bir bedel karşılığında devlet tarafından kişilere devredilmekteydi. Ardından devredilen kişiden peşin olarak ücret alınmaktaydı. İltizam sistemini daha geniş çaplı anlatmak gerekirse; devlet öncelikle bir bölge toprağının vergi toplamasını ihaleye çıkarmaktadır. İhalenin amacı en çok vergi toplayabilecek olan kişiyi seçmekti.
İhaleyi, en fazla vergiyi toplayabilecek olan kişi kazanırdı. İhaleyi kazanan kişi devlete 3 yıllık peşin ödeme yapardı ve daha sonra adamları ile bölgeye giderek vergi toplamaya başlardı. Osmanlı Devletinde iltizam sistemi genel olarak böyle anlatılabilir.
İltizam alan kişilere mültezim denilmekteydi. Mültezimler, günümüzde müteahhit olarak anılır. Mültezimler öncelikle devletin sunmuş olduğu açık arttırmaya katılır ve belirli bölgelerin vergi toplama işini devralırdı. Daha sonra devlete nakit olarak toplayacağı vergiyi sunar ve sonrasında vergi toplamaya başlardı. 16. Yüzyılda ticaret yolları değişir, uzun süren savaşlar sonunda Osmanlı Devleti ekonomik olarak çöküşe gider. Bu nedenle devlet nakit ihtiyacını karşılayabilmek adına tımar sisteminden iltizam sistemine geçer. Bu şekilde vergileri mültezimlerden nakit olarak toplayan devlet, ekonomisini düzeltmeye çalışmaktaydı.
Osmanlı Devleti İltizam Sistemi Nasıl Bozuldu?
Osmanlı Devletindeki vergi sistemi olan iltizam sistemi, devlet ekonomisinin çöküşü ile beraber aktif olarak kullanılmaya başlanmıştır. İlk başlarda oldukça başarılı ilerleyen iltizam sistemi, daha sonra çeşitli bozulmalara neden oldu. Başlangıçta sıkı yöntemlerle ve yalnızca uzak vilayetlerde olması ile kontrol altında tutulabilen iltizam sistemi, sonralarda tüm ülke çapına yayıldığı için kontrolden çıkmaya başladı.
İlk başlarda mültezimler devlete ödedikleri parayı geri kazanabilmek adına köylülere çok baskı yapmaya başladı. Bu baskının büyük çoğunluğu ekstra kazanç sağlama amacından da meydana gelmektedir. Bu esnada devletin gücü git gide düşmeye başladı ve mültezimlerin köylülere olan baskısı da artmaya başladı. İltizam sistemi hem devlete hem mültezime hem de halka zarar vermeye başladıktan sonra devlet iltizam sistemini bir kenara atarak modern vergi toplama yöntemlerine yönelmeye başlandı.
Osmanlı Devleti İltizam Sistemine Madde Madde Bakış…
Mültezimlere iltizam hakkı 3 yıllığına verilmekteydi, fakat bu süre değişiklik gösterebilirdi.
Mültezimlere dirlik sahibine verilen tüm haklar verilmekteydi.
Devlet, bu sistem aracılığı ile ekonomik çöküntülerin önüne geçmeye yani acil para ihtiyaçlarını karşılamaya çalışıyordu.
İltizam sistemi kesinlikle çok iyi bir denetime ihtiyaç duymaktaydı. Eğer gereken yönetim anlayışı uygulanmazsa istismar olayları sık sık meydana gelebilmekteydi. Osmanlı Devleti ilk başlarda iltizam sistemini sıkı sıkıya kontrol etse de daha sonralarda hem iltizam bölgelerinin genişlemesi hem de kontrolün düşmesi ile sistem temellerinden sarsılmaya başladı.
Mültezimlerin ağır baskılarına dayanamayan köylüler bir süre sonra topraklarını bırakarak köyleri terk etmeye başladı.
Mültezimler tek bir kişi olabileceği gibi aynı zamanda birden fazla kişinin ortak olması ile de oluşabilmekteydi. Mültezimler genellikle zengin ve varlık kişiler olan Ayanlardan seçilmekteydi.